Οι φοβίες συγκαταλέγονται στις αγχώδεις διαταραχές και εμφανίζονται συνήθως σε περιόδους έντονου άγχους. Ο φόβος είναι ένα δυσάρεστο συναίσθημα που υπάρχει στα γονίδιά μας. Πρόκειται για μια φυσιολογική αντίδραση του οργανισμού μέσω του κεντρικού νευρικού και του ενδοκρινικού συστήματος, προκειμένου να αντιμετωπίσει έναν κίνδυνο. Το αποτέλεσμα αυτής της λειτουργίας είναι να αυξάνονται οι χτύποι της καρδιάς, να αιματώνεται περισσότερο ο εγκέφαλος, να επιταχύνεται η αναπνοή, να διαστέλλονται οι κόρες των ματιών και να αυξάνεται η εφίδρωση. Όταν ένας φόβος είναι υπερβολικός ή/και παράλογος και διαρκεί στο χρόνο ακόμα κι όταν δεν υπάρχει το ερέθισμα, τότε μιλάμε για φοβία. Οι φοβίες αναγκάζουν το άτομο να αποφεύγει συγκεκριμένες καταστάσεις είτε να βιώνει εξαιρετικά έντονο άγχος κάθε φορά που βρίσκεται αντιμέτωπο με αυτές, με αποτέλεσμα να επηρεάζεται η καθημερινότητά του.
Σε τι διαφέρουν οι φοβίες από τον φόβο;
Οι φοβίες και ο φόβος έχουν αρκετές ομοιότητες αλλά δεν είναι απαραίτητα το ίδιο. Ενώ ο φόβος είναι ένας μηχανισμός προειδοποίησης για την αντιμετώπιση πραγματικού κινδύνου, η φοβία είναι μια δυσλειτουργική αντίδραση η οποία δεν προσφέρει πραγματική προστασία. Οι φοβίες στηρίζονται σε λογικούς ισχυρισμούς, κάτι που τις κάνει εξαιρετικά ύπουλες και συνήθως το άτομο έχει επίγνωση ότι αυτό που νιώθει είναι υπερβολικό και παράλογο, αλλά δεν μπορεί να το αντιμετωπίσει. Οι φοβίες εμφανίζονται κατά κανόνα στη διάρκεια της παιδικής και εφηβικής ηλικίας και οι περισσότερες περιπτώσεις κοινωνικής φοβίας εμφανίζονται ανάμεσα στο 10ο και 20ο έτος της ηλικίας.
Φοβίες: Κατηγορίες
Οι φοβίες χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες, την Αγοραφοβία, την Κοινωνική φοβία και την Ειδική φοβία. Τα άτομα με αγοραφοβία φοβούνται να βρεθούν σε ανοιχτούς ή άγνωστους χώρους ή να εκτεθούν σε καταστάσεις όπου δεν θα υπάρχει δυνατότητα άμεσης βοήθειας σε περίπτωση που θα τους συνέβαινε κάτι απρόοπτο όπως μια ξαφνική αδιαθεσία. Ως αποτέλεσμα αποφεύγουν να ταξιδεύουν μόνοι και να βρίσκονται σε μέρη με πολύ κόσμο ή συνωστισμό. Θεωρείται ως η πλέον παραλυτική μορφή φοβίας, καθώς μπορεί κυριολεκτικά να καθηλώσει ένα άτομο στο σπίτι του και να του δημιουργήσει σοβαρά προβλήματα με την εργασία, τις σπουδές και τις κάθε μορφής διαπροσωπικές του σχέσεις. Τα άτομα με κοινωνική φοβία νιώθουν άγχος και έντονη ανασφάλεια σε διάφορες κοινωνικές καταστάσεις ή εκδηλώσεις. Δυσκολεύονται να φάνε μπροστά σε άλλους, να μιλήσουν σε ένα ακροατήριο ή να τους κοιτούν όταν κάνουν κάτι. Τέλος, η ειδική φοβία εκδηλώνεται ως φόβος π.χ. για κάποιο συγκεκριμένο ζώο ή για κάποια κατάσταση, όπως το ταξίδι με αεροπλάνο, το να βρεθεί το άτομο σε μεγάλο ύψος, ο φόβος για ενέσεις, ο φόβος για κλειστούς χώρους κλπ. Οι ειδικές φοβίες μπορεί να εμφανίζονται μεμονωμένα αλλά και πάνω από μια στο ίδιο άτομο, οπότε να συγκροτούν μια ψυχική διαταραχή.
Φοβίες: Συμπτώματα
Τα συμπτώματα μιας φοβίας μπορεί να κυμαίνονται από ήπια αισθήματα φόβου και άγχους σε πλήρη εκδήλωση κρίσης πανικού. Όσο πιο κοντά βρίσκεται το άτομο στο αντικείμενο της φοβίας, τόσο μεγαλύτερος είναι ο φόβος του. Όταν ένα άτομο εκτίθεται στο αντικείμενο της φοβίας του παρατηρούνται αντιδράσεις όπως και σε μία έντονη κρίση άγχους/πανικού. Οι σωματικές αντιδράσεις περιλαμβάνουν αυξημένη ροή του αίματος προς τους μύες, έντονος καρδιακός ρυθμός, μεταβολές στην αρτηριακή πίεση, εφίδρωση, ρίγη, κοκκίνισμα του προσώπου, διαστολή της κόρης των ματιών, δύσπνοια, σωματικός τρόμος, ξηροστομία κ.α. Το άτομο επίσης προσπαθεί να φύγει από την κατάσταση που του προκαλεί φόβο, ενώ κινητοποιούνται πολλά και επώδυνα συναισθήματα όπως θυμός, απόγνωση κ.ά. Όταν τα συμπτώματα αυτά εμφανίζονται σε συνάρτηση με καθημερινές καταστάσεις, που βιώνονται ως «απειλητικές», η ψυχική οδύνη είναι πολύ μεγάλη.
Φοβίες: Αίτια και Ερμηνείες
Οι γενετικοί παράγοντες παίζουν κυρίαρχο ρόλο στην περίπτωση των ειδικών φοβιών για διάφορα ζώα, όμως από μόνοι τους δεν είναι αρκετοί. Οι φοβίες είναι το αποτέλεσμα βιολογικών παραγόντων και εμπειριών ζωής. Επίσης πιστεύουμε πως όλοι οι άνθρωποι λιγότερο ή περισσότερο είναι γενετικά προγραμματισμένοι για να φοβούνται συγκεκριμένα πράγματα ή καταστάσεις, έχοντας μια γενετικά καθορισμένη τάση φόβου απέναντι σε συγκεκριμένους κινδύνους. Σύμφωνα με τη θεωρία της μάθησης, οι διάφορες φοβικές αντιδράσεις είναι αποτέλεσμα μάθησης. Αν για παράδειγμα αγγίζοντας ένα συγκεκριμένο αντικείμενο όπως τα κλειδιά μας εισπράτταμε μια ηλεκτρική εκκένωση, αυτό θα μας έκανε να νιώθουμε κάποιο φόβο και άγχος την επόμενη φορά που θα το επιχειρούσαμε στο ίδιο αντικείμενο.
Επιπλέον διάφοροι φόβοι μπορούν να υιοθετηθούν διαμέσου παρατήρησης της συμπεριφοράς άλλων, ενώ επίσης ένας φόβος μπορεί να δημιουργηθεί και μέσω διαφόρων προτροπών του τύπου «Μη πηγαίνεις σε χωράφια με ψηλά σπαρτά, μπορεί να υπάρχουν φίδια». Σύμφωνα με την κλασσική ψυχαναλυτική θεωρία, η φοβίες είναι το αποτέλεσμα απωθημένων ενορμήσεων. Το άγχος που δημιουργείται εξαιτίας αυτής της ενδοψυχικής σύγκρουσης προβάλλεται σε κάποιο αντικείμενο ή κατάσταση και με τον τρόπο αυτόν, μπορούμε να εκφράζουμε αυτά που βιώνουμε μέσα μας με έναν πιο «επιτρεπτό» και λιγότερο «επώδυνο» τρόπο. Σύμφωνα τέλος με τη γνωσιακή θεωρία, το άγχος συνδέεται άμεσα με μια τάση του ατόμου να εστιάζεται στις αρνητικές πλευρές ενός βιώματος και να προεξοφλεί πως θα του συμβούν ανάλογες αρνητικές καταστάσεις και στο μέλλον.
Φοβίες: Θεραπευτική αντιμετώπιση
Οι φοβίες αντιμετωπίζονται κυρίως με ψυχοθεραπεία. Στη γνωσιακή θεραπεία δίνεται έμφαση στη διακοπή των αρνητικών σκέψεων όσον αφορά την πιθανή μελλοντική έκθεση σε αυτό που φοβάται το άτομο. Στην ψυχοθεραπεία έκθεσης, γίνεται μια προσπάθεια να ασκηθεί το άτομο στην έκθεσή του σε καταστάσεις που προκαλούν έντονη δυσφορία και άγχος. Για παράδειγμα, στην περίπτωση μιας φοβίας για τις αράχνες, η έκθεση μπορεί να αρχίσει με συζητήσεις για τις αράχνες και σταδιακά να καταλήξει στο να κρατήσει το άτομο μια ψεύτικη και στη συνέχεια ακόμα και μια αληθινή αράχνη στο χέρι του. Στην ψυχαναλυτική ψυχοθεραπεία από την άλλη, στόχος είναι η συνειδητοποίηση των αιτιών και το βίωμα των συναισθημάτων που σχετίζονται με αυτές. Οι φοβίες δεν αντιμετωπίζονται με αντικαταθλιπτικά φάρμακα. Κάτι τέτοιο έχει νόημα μόνο στην περίπτωση που το άτομο έχει ταυτόχρονα και κατάθλιψη.